Czerniak powstaje w wyniku złośliwej transformacji melanocytów, czyli komórek zawierających pigment. Zazwyczaj występuje na skórze, ale może pojawić się również w obrębie błon śluzowych miejsc, które nie są narażone na promienie słoneczne, tj. w jamie ustnej, jelitach lub oku.
Czerniak jest najbardziej agresywną i śmiertelną formą wszystkich nowotworów skóry. Pojawia się, gdy nienaprawione uszkodzenia DNA komórek skóry (najczęściej spowodowane przez promieniowanie UV) wywołują mutacje lub defekty genetyczne. Prowadzą one do szybkiego namnażania się komórek skóry i tworzenia złośliwych guzów. Czerniak stanowi ok. 5% wszystkich nowotworów skóry, ale odpowiada za około trzy czwarte wszystkich zgonów z tej grupy.
Zachorowalność na czerniaka na całym świecie wzrosła w ciągu ostatnich 50 lat. Według GLOBOCAN 2018 światowa liczba nowych przypadków czerniaka skóry wyniosła w 2018 roku 287 723, przy czym standaryzowany roczny współczynnik zachorowalności wynosi 3,1 na 100 000, a śmiertelności 0,63 na 100 000 osób. W populacjach pochodzenia europejskiego współczynniki zachorowalności i umieralności w skali roku wynosiły odpowiednio 11,2 i 1,7 na 100 000 w Europie, 12,2 i 1,4 w USA oraz 33,6 i 3,4 na 100 000 w Australii i Nowej Zelandii.
Na całym świecie wskaźniki zachorowalności na czerniaka skóry różnią się nawet 100-krotnie w różnych populacjach w zależności od pochodzenia etnicznego, przy czym najwyższe obserwuje się w Nowej Zelandii i Australii, średnie w Europie i USA, a najniższe w Azji Południowo-Centralnej. W Europie najwyższe szacunkowe wskaźniki zachorowalności na CM zaobserwowano w Szwecji i Danii, a najniższe w Grecji. Zróżnicowanie to przypisuje się głównie ekspozycji na UV oraz genetycznie uwarunkowanym cechom fenotypowym.
Zaobserwowano również różnice zależne od pochodzenia etnicznego w przypadku podtypów czerniaka skóry i jego lokalizacji na ciele chorego. Chociaż najczęstszym podtypem czerniaka wśród populacji pochodzenia europejskiego jest czerniak rozprzestrzeniający się powierzchownie (SSM), czerniaki w populacji afroamerykańskiej występują częściej na skórze nie nasłonecznionej, jak np. dłonie i podeszwy, a najczęstszym typem histopatologicznym jest czerniak akralny soczewkowaty (ALM).
Przedział wiekowy z największą liczbą rozpoznań czerniaka skóry to okres między 40. a 60. rokiem życia. Mediana wieku w momencie rozpoznania i zgonu wynoszą odpowiednio 57 i 67 lat. Wskaźniki zachorowalności zaczynają wzrastać od 40. roku życia. Dlatego też czerniak złośliwy jest ogólnie uważany za nowotwór dotykający ludzi młodych i ludzi w średnim wieku, prawie o dekadę wcześniej niż większość częstych guzów litych (np. raka piersi, okrężnicy, płuc czy prostaty).
Badanie, w którym przeanalizowano trendy czasowe zapadalności na czerniaka skóry w 39 populacyjnych rejestrach nowotworów od 1953 do 2008 roku wykazało, że wskaźniki zachorowalności na czerniaka wzrosły w większości krajów europejskich, głównie w Europie Południowej i Wschodniej. Natomiast oznaki stabilizacji lub tendencji spadkowej obserwowano w Australii, Nowej Zelandii, USA, Kanadzie i Norwegii. Ta tendencja w powyższych krajach utrzymuje się w grupie wiekowej 25-44 lata. Najprawdopodobniej jest to następstwo zmniejszenia ekspozycji na słońce u dzieci w wyniku intensywnych kampanii profilaktycznych oraz zmiany proporcji młodych osób o niskim ryzyku zachorowania na czerniaka w związku z imigracją do tych krajów w ciągu ostatnich dziesięcioleci.
Czerniak jest nowotworem występującym w populacji młodych dorosłych, ale ale równie często odnotowuje się go w populacjach geriatrycznych. Zachorowalność na czerniaka jest różna w zależności od płci. Wśród młodocianych i młodych dorosłych chorują raczej kobiety niż mężczyźni. Może to wynikać z częstszego korzystania z solarium, jak również celowej ekspozycji na słońce wśród dziewcząt i ryzykownych zachowań w dążeniu do opalenizny, wynikających z potrzeb estetycznych. Światowa Organizacja Zdrowia (WHO) oświadczyła, że istnieją wystarczające dowody, by zaklasyfikować promieniowanie ultrafioletowe (solarium i ekspozycja na słońce) jako rakotwórcze dla ludzi.
Cechy pigmentacji, takie jak jasny kolor skóry, włosów i oczu, skłonność do piegów, a także duża liczba znamion zwykłych i atypowych sprzyjają zachorowaniom na czerniaka. Osoby o takiej charakterystyce powinny szczególnie stosować się do zaleceń profilaktycznych, takich jak unikanie opalania w godzinach największego natężenia słońca, zakrywanie skóry eksponowanej na promienie słoneczne, noszenie kapelusza i okularów przeciwsłonecznych oraz stosowanie filtrów przeciwsłonecznych. Filtry te nie powinny być jednak aplikowane z zamiarem przedłużenia celowej ekspozycji na słońce.
Profilaktyka pierwotna powinna być skoncentrowana przede wszystkim na młodych dorosłych kobietach, natomiast profilaktyka wtórna – na starszych mężczyznach. Po przekroczeniu 40. roku życia wskaźniki zachorowalności odwracają się. W tej grupie wiekowej czerniaka częściej diagnozuje się u mężczyzn niż u kobiet. Wynika to prawdopodobnie z faktu, że mężczyźni rzadziej niż kobiety decydują się na samoocenę skóry lub zgłaszają się do dermatologa na badanie skóry dermatoskopem.
Patrząc na wskaźniki śmiertelności, stwierdzono ich wzrost w USA i w Europie, wartości te przewyższają niestety wskaźniki zachorowalności. W uproszczeniu oznacza to, że w tym samym czasie więcej osób umiera z powodu czerniaka niż rozpoznawanych jest nowych przypadków. Może to wynikać z nadrozpoznawalności i z diagnozowaniem oraz usuwaniem bardzo cienkich, nie wpływających na śmiertelność zmian melanocytarnych.
W każdym wieku śmiertelność jest wyższa u mężczyzn niż u kobiet, przy czym skumulowana śmiertelność w wieku 70 lat wynosi 0,37% u mężczyzn i 0,17% u kobiet w Australii, kraju który prowadzi jedne z dokładniejszych statystyk w tym zakresie. Analiza zbiorcza Europejskiej Organizacji ds. Diagnostyki i Leczenia Raka (EORTC) wykazała, że w przypadku choroby zaawansowanej, kobiety mają znaczącą i niezależną przewagę, w różnych klinicznych punktach końcowych dotyczących progresji choroby i przeżycia. Wydaje się, że zależy to zarówno od biologicznych cech płciowych oraz różnic zachowań dotyczących pierwotnych (ekspozycja na słońce, ochrona przed promieniowaniem UV), jak i wtórnych zasad profilaktyki (badania przesiewowe skóry).
Źródła:
Raimondi S, Suppa M, Gandini S. Melanoma Epidemiology and Sun Exposure. Acta Derm Venereol. 2020 Jun 3;100(11):adv00136. doi: 10.2340/00015555-3491. PMID: 32346751.
Mahendraraj K, Sidhu K, Lau CS, McRoy GJ, Chamberlain RS, Smith FO. Malignant melanoma in African-Americans: a population-based clinical outcomes study involving 1106 African-American patients from the Surveillance, Epidemiology, and End Result (SEER) Database (1988–2011). Medicine (Baltimore) 2017; 96: e6258.
Watson M, Geller AC, Tucker MA, Guy GP Jr, Weinstock MA. Melanoma burden and recent trends among non-Hispanic whites aged 15–49 years, United States. Prev Med 2016; 91: 294–298